Świerk - drzewo o wielu obliczach

To niemożliwe, to musi być świerk kandelabrowy”    

tymi słowami zelektryzował nas Marcin patrząc na drzewo,
obok którego przechodziliśmy wcześniej setki razy,
podczas każdego pobytu na Jezioraku musimy odwiedzić tę wyspę,
podziwiając dwustuletnie lipy nie dostrzegaliśmy prawdziwego rarytasu,
niezwykle rzadkiego okazu świerka.

Świerk pospolity Picea  Abiesdrzewo o wielu obliczach

 Oblicze I – botaniczne

 Świerk pospolity występuje w Europie w trzech zasięgach:

  1. zasięg północny, nordycko-bałtycki występuje w północno- wschodniej Polsce
  2. południowo -zachodni, alpejsko- bałkański nieobejmujący Polski
  3. hercyńsko- sudecko- karpacki obejmujący południową Polskę.

W stanie naturalnym świerk nie występuje w prawie całej Wielkopolsce, na Pomorzu oraz na prawie całym Mazowszu bez jego części północnej, oczywiście nie dotyczy to plantacji świerków.
Według J. RIVOLIEGO pas „bezświerkowy” stanowił dysjunkcje obszaru nizinnego północno-wschodniego od południowego wyżynnego.
W. SZAFER stwierdził natomiast, że południowa granica świerka północnego nie jest granica klimatyczną ustaloną, lecz jest nieukończoną jeszcze wędrówką tego drzewa na południe.
W. JEDLINSKI uważał, że pas „bezświerkowy” na terenie Polski środkowej nie powstał w sposób naturalny, lecz z powodu niewłaściwej gospodarki człowieka na tych obszarach i nieszczególnych warunkach siedliskowych.

Świerkowi odpowiada klimat chłodny,
ale dostatecznie wilgotny,
lub nawet bardziej ostry, kontynentalny,
ale z taką obfitością opadów śnieżnych,
że są one wystarczająco zasobnym źródłem
wilgoci w ciągu całego okresu wegetacyjnego.
Dla prawidłowego wzrostu świerka wystarcza
mała ilość ciepła i stosunkowo krótki okres wegetacyjny,
jest odporny na mrozy, ma niskie wymagania cieplne
w ciągu lata. W naszym klimacie źle znosi późne
przymrozki wiosenne.

Świerk ma duże wymagania wilgotnościowe,
rośnie zwykle na terenach zasobnych w wilgoć.
Jest bardziej odporny na suszę atmosferyczną niż glebową.
Letnie susze glebowe powodują pękanie pni i usychanie wierzchołków.

A jakim drzewem jest świerk? Dostojnym, pięknym,
wysokim o prostej strzale i stożkowatej koronie,
z regularnie, okółkowo ułożonymi konarami.
System korzeniowy świerka jest płytki, powierzchniowy,
szeroki i płaski w formie talerzowej.
Kora początkowo jest gładka, brunatnoczerwona,
później brunatnoszara, złożona z nieckowatych,
odłupujących się łusek.

 

 

 

Kwiatostany żeńskie tworzą w górnej części korony szyszeczki, barwy ciemnoczerwonej albo jasnozielonej, przed zapyleniem sterczące do góry, później zwisające do dołu. Kwiaty męskie mają postać jajowatych kotek barwy żółtawoczerwonej. Kotka zawiera kilkadziesiąt pylników, z których każdy składa się z 2 żółtawych woreczków pylnikowych połączonych czerwonym, dużym łącznikiem. Świerk kwitnie w kwietniu — maju, zwykle o dwa tygodnie wcześniej od sosny pospolitej.

Jako, że świerk jest z zasady gatunkiem górskim gawędy będą góralskie.

Legendy mówią o świętym smreku spod Zakopanego, któremu ludzie składali ofiary i, do którego się modlili.
Inny świerk był wyrocznią, strojono go we wstążki i obserwowano, w którą stronę wiatr je rozwiewa, aby wiedzieć skąd nadciągnie szczęście.
Podania mówią, że owcom nie wolno było stać cieniu świerków, bo dopadną je robaki.
Juhasom nie wolno było gwizdać, gdy owce stały w cieniu świerka, bo na gwizd wszystkie złe duchy po cieniach przyjdą do owiec.
Smędzianki, czyli drobne gałązki świerka, zatykają sobie bacowie za pas zbójecki w czasie uroczystego redyku z hal. Według wierzeń nawet drobne gałązki mają wielką moc odpędzania od człowieka złych pokus, paskudnych myśli i pragnień nieczystych, a także chorób i nieszczęść wszelkich. Moc smędzianka ma tak wielką, ze chroni nie tylko bacę, ale wszystkie osoby mu podległe, juhasów i owce.

 

 

Świętość świerka długo chroniła go przed wycinaniem na domy, mosty, czółna, sprzęty domowe i instrumenty muzyczne. Z czasem zapotrzebowanie na drewno rosło, więc przesądy przystosowano do nowej sytuacji. Aby nie narazić na szwank świętości drzewa tylko baca miał prawo podrąbać świerk, na juhasa czynność ta sprowadziłaby demony.

 

W wielu przejawach codziennego życia błąka się echo dawnych wierzeń w magiczną moc świerka,
choć sobie tego nie uświadamiamy praktykujemy dawne gusła. Istnieje zwyczaj sadzenia świerka w pobliżu domu,
najczęściej przy furtce lub ganku,
bo nasi przodkowie budowali swoje domy w cieniu świerka – dobrego drzewa, który chronił przed demonami.
Sadzenie świerka przy wejściu miało zagrodzić
drogę czarom, chorobom i wszelkiemu złu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Świerk jest najbardziej znanym drzewem iglastym wśród mieszczuchów, nawet dziecko zapytane,
jakie zna drzewo iglaste mówi bez wahania – choinka

 

Oblicze II – choinka


 

Mamy zimę, na święta szykujemy prezenty dla bliskich,
sprzątamy domy, szykujemy wigilijną kolację,
no i przynosimy do domu pachnące drzewko.
Choinka to w naszym kraju zwyczaj dość młody, choć niekoniecznie.

 

Jak podaje Encyklopedia Staropolska Glogera,
choinka przywędrowała do Polski w czasach pruskich
tj. w latach 1795-1806 gdy zwyczaj ubierania drzewka
na Boże Narodzenie przyjął się w Warszawie od Niemców.
Na dobre zwyczaj ten zadomowił się u nas dość późno,
na Mazurach ok.1910r, na rzeszowszczyźnie
tuż przed I wojną światową, a w górskich wioskach
w latach dwudziestych XX w.

 

 

Nie jest przypadkiem, że choinka to drzewo iglaste,
najczęściej świerk, jodła lub sporadycznie sosna, bo:

 

  1. w naszym klimacie tylko te drzewa są zielone w grudniu.
  2. według najstarszych wierzeń zawierają one w sobie życiodajne moce i cudotwórcze właściwości.

 W przypadku choinki tradycje pogańskie i chrześcijańskie symbole uzupełniają się i przeplatają ze sobą:

  • według symboliki religijnej zielone drzewko symbolizuje wieczną zieleń, nadzieję nieba;
  • choinkowe światełka przypominają przyjście na świat Jezusa, ale i pogańskie święte ognie;
  • łańcuchy na choince symbolizują rajskiego węża – kusiciela;
  • wieszana na czubku gwiazda zastępowała tą betlejemską;
  • inne ozdoby wieszane na drzewku miały symbolizować dary i łaski boże spływające na świat wraz z przyjściem Jezusa;
  • jabłka to oczywiście te z raju, a wg pogańskich wierzeń były pokarmem dla zmarłych i stanowiły obrzędowe jadło na stypach, a także zabezpieczały od chorób i pomagały w sprawach miłosnych;
  • orzechy symbolizowały życie erotyczne, wierzono, że kojarzą małżeństwa i sprowadzają miłość;
  • wydmuszki, z których robiono zabawki na choinkę oznaczały odradzające się życie, płodność i dobrobyt.

Zielone drzewko stojące w domu, błyszczące, pięknie ubrane, oświetlone ma czarodziejską moc niszczy zło, chroni przed złymi urokami, swoim zapachem i pięknem umila nam świąteczne chwile.
A zwyczaj wieszania bożonarodzeniowych wieńców na drzwiach wejściowych niby przyszedł do nas z Ameryki, a przecież nasi przodkowie wieszali nad drzwiami podłaźniczkę i wywieźli ten zwyczaj do Ameryki podróżując „za chlebem”.
Hołdując starym tradycjom, gusłom, czy też nowej modzie i upodobaniom ubierzemy i w te święta choinkę, w większości pewno świerkową. Zapachnie lasem, zapłoną święte ognie, drzewko otoczy nas swoją magiczną mocą i powitamy na świecie Boże Dziecię.

Oblicze III – świerk różne kształty przybiera

 

Świerk spośród drzew iglastych odznacza się największą zmiennością. Pod wpływem czynników zewnętrznych ulega deformacji, przybierając oryginalne kształty.
Istnieje też wiele form płaczących o pędach zawisłych lub rosnących ku dołowi, forma wężowa o nielicznych gałęziach bocznych(obok), skąpo rozwidlających się lub forma grzebieniasta z pędami zwisającymi z gałęzi ku dołowi, w przeciwieństwie do formy szczotkowej, gdzie gałązki rosną na pędzie, szczotkowato ku górze.

 

 

Formę szczudłową świerka można spotkać w górskich lasach.
Gdy świerk wykiełkuje na pniu zwalonego drzewa, obejmuje je swoimi korzeniami, a gdy pień spróchnieje korzenie wyglądają jak szczudła.

W pobliżu górnej granicy lasu, gdzie wieją silne,
jednokierunkowe wiatry świerk tworzy formę sztandarową, chorągiewkowatą, w której korona rozwinięta jest jednostronnie, po stronie zawietrznej. Pień takiej formy jest na przekroju eliptyczny, co czyni go odpornym na złamanie, najlepiej nadawał się na maszty i reje do żaglowców.

 Wskutek uszkodzenia pędu wierzchołkowego świerk wytwarza różne pokroje; bagnetowy (obok) lub kandelabrowy ( dalej).

 Forma bagnetowa powstaje wówczas gdy pęd wierzchołkowy został uszkodzony jako kilkuletni, miał co najmniej 2 pietra odrostów i jeden z pędów bocznych przejmuje jego rolę. Widać wyraźnie, że nowy pęd nie rośnie w osi starego lecz trochę obok.

 

 

 

 

 

 

 

Forma kandelabrowa powstaje gdy pęd wierzchołkowy został osłabiony na jakiś czas
i jeden  z pędów bocznych przejął rolę wierzchołkowego.  Następstwem tego jest prosty świerk, z którego wyrasta jakby pasożyt młodszy świerk rosnący obok pędu głównego.
Oglądany przez nas okaz  ( utworzenie aktywnej odnogi) powstał prawdopodobnie w roku 1943, kiedy to na terenie Mazur przez ponad 40 dni utrzymywał się nieprzerwanie mróz poniżej -30oC.

 

 

 

I tak zatoczyliśmy krąg wracając do drzewa, od którego ta opowieść się zaczęła.

 

Obecnie ten wspaniały okaz ale i pozostałe świerki na wyspie porażone są tajemniczą chorobą. Obserwujmy je póki jeszcze stoją – wszystkie świerki na wyspie wkrótce zginą.

 

 

 

 A tak wygląda teraz