Czyli jak gromadzono materiały ikonograficzne związane z Kanałem Elbląskim.

Od konkursu na portret Georga Jacoba Steenke mija właśnie równo 10 lat. Dziś wiemy, że spełnił on swoje ukryte zadanie, pobudził badaczy historii do intensywnych poszukiwań. Stan wiedzy o twórcach Kanału Elbląskiego wzrósł niepomiernie.

Poniżej przedstawiamy artykuł autorstwa Ryszarda Kowalskiego, którego osią są poszukiwania wizerunku Tajnego Radcy Severina. Do niedawna berliński architekt Severin w Wikipedii miał tylko trzy zdaniową notkę i nie znaliśmy jego wizerunku. Obecnie jego biografia doczekała się obszernych opracowań, podejmowanych przez Ryszarda Kowalskiego i badaczy niemieckich. Możemy także obejrzeć jego trzy podobizny. Ale po kolei.
Oddajmy głos autorowi.

Kilka lat temu dotarliśmy do widokówek przedstawiających willę Georga Jacoba Steenkego w Czulpie na przełomie XIX i XX wieku. Na ich podstawie powstał obraz olejny namalowany ręką Adama Chmielewskiego. Później otrzymaliśmy fotografię parowca „Steenke”, którą udostępnił autorowi niniejszego artykułu Bernd Schwarz z Haale, autor wielu książek i publikacji na temat niemieckiej żeglugi śródlądowej. Następnie okazało się, że w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Bydgoszczy znajduje się Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r., zaprojektowana i narysowana przez samego Steenkego. Ponadto w Internecie pojawił się, katalog Biblioteki Austriackiego Związku Inżynierów i Architektów z 1900 r. Stąd powzięto informację o publikacji z 1865 roku pt. „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals. Album zur Erinnerung an die Werke dieser Wasserstrasse”, z opisem pochylni Buczyniec, autorstwa Steenkego i siedmioma fotografiami z epoki. Szukając tych zdjęć i zarazem portretu twórcy kanału zwracano się o pomoc do różnych osób i instytucji z Niemiec i Austrii, w tym do Georga Freiwalda, przedwojennego mieszkańca Ostródy, ofiarodawcy reprodukcji obrazu „Napoleon użycza łask mieszkańcom Ostródy”, która znajduje się w ostródzkim muzeum. Dzięki Freiwaldowi i Instytutowi Herdera w Marburgu udało się odnaleźć wszystkie historyczne fotografie pochylni Buczyniec. Również przy pomocy nieocenionego Freiwalda trafił do autora tegoż artykułu tekst Steenkego, zawierający opis zdjęć i zarazem pochylni. Okazało się, że dar radcy budowlanego z Czulpy w końcu znalazł się w bibliotece wiedeńskiego Uniwersytetu Technicznego. W tym miejscu warto dodać, że staraniem autora niniejszego tekstu i Stowarzyszenia Miłośników Kanału Elbląskiego „Navicula”, w 2019 r. ukazała się publikacja pt. „Pochylnia Buczyniec. Album Steenkego z 1865 roku”, z tekstem równolegle w języku polskim i niemieckim. Album zilustrowano reprodukcjami historycznych fotografii oraz współczesnymi zdjęciami, kadrowanymi identycznie, jak przed ponad 150 laty.

            Natomiast Jürgenowi Ehmannowi, niemieckiemu genealogowi-amatorowi, który dotarł do starych ksiąg kościelnych i uchronionych przed wojenną pożogą aktów stanu cywilnego, zawdzięczamy wiedzę o więzach rodzinnych i dane personalne obu małżonek budowniczego kanału.

Ilustr. 01. Willa Inspekcji Budownictwa Wodnego w Czulpie, w której pracował i mieszkał Georg J. Steenke.
Obraz pędzla Adama Chmielewskiego, fot. A. Dylewska

 Ilustr. 02. Parowiec „Steenke” przy śluzie w Miłomłynie. Fot. nieznanego autora, zapewne z początku XX w., zbiory B. Schwarza

Ilustr. 03. Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r., zbiory WiMBP w Bydgoszczy, sygn. C IV 557

Ilustr. 04. Buczyniec (karta 5. Albumu z 1865 r.). Reprodukcja ze zbiorów W. Danielewicza.  Na pierwszym planie trzy kobiety z dziewczynką.
Przypuszczalnie dwie z nich to córki budowniczego kanału z pierwszego małżeństwa: Maria Dorothea Emilie Franziska, ur. ok. 1830 roku
i Emilie, ur. cztery lata później. W głębi obok drugiej żony (Marie Auguste Elize z domu Krotel) stoi prawdopodobnie Steenke,
Na wózku parowiec „Fortuna”, który zjeżdża na dolne stanowisko pochylni.

Z kolei elbląski historyk Lech Słodownik udostępnił ze swoich zbiorów wizerunek Karla Lentzego (1881-1883), tajnego nadradcy budowlanego, konstruktora słynnego mostu kolejowo-drogowego o konstrukcji kratownicowej w Tczewie. Według Gottlieba Schmida, tajnego radcy budowlanego z Kwidzyna, Karl Lentze po 1850 r. zmienił projekt pochylni Steenkego, w odniesieniu do „napędów mechanicznych” na znacznie odbiegający od urządzeń amerykańskich. Ponadto Słodownik odnalazł portret Georga J. Steenkego na okładce pracy doktorskiej Joanny Szkolnickiej pt. „Elbląskie towarzystwa kulturalne i naukowe w latach 1772-1945”, Elbląg 2018. Zdjęcie pochodzi z okolicznościowego druku, wydanego w 1903 r. w Elblągu z okazji 75-lecia powstania miejscowego Towarzystwa Przemysłowego. Druk znajduje się w zbiorach Archiwum Państwowego w Gdańsku – sygn. APG 389/14.

Ilustr. 05. Carl Lentze ze zbiorów Lecha Słodownika

Ilustr. 06. Okładka polskiej edycji Albumu Steenkego z 2019 r. z portretem, odnalezionym przez L. Słodownika

Niemiecki architekt, pruski urzędnik („inspektor nadzoru” budowy Kanału Elbląskiego) i nauczyciel akademicki Severin (1780-1861), mimo niewątpliwych zasług na niwie państwowej Królestwa Pruskiego, był postacią mało znaną. Nie znaliśmy jego wizerunku, a w niemieckiej Wikipedii miał tylko trzyzdaniową notkę i nosił jedno imię „Wilhelm”. Natomiast w berlińskiej książce adresowej z 1856 roku, oprócz tytułu „Geh. Ober-Baurath” (tajny nadradca budowlany) i funkcji – członek „Ober-Baudeputation”, czyli Głównej Deputacji Budowlanej oraz adresu (Unterwasserstr. 8) przy nazwisku Severina są inicjały „J.F.A.”, które na podstawie danych z inwentarza Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiego Dziedzictwa w Berlinie rozwinąć możemy jako „Johann Friedrich August”. O Severinie trojga imion piszący te słowa wzmiankował w swojej książce z 2016 roku, pt. „Ostróda – Iława – Elbląg. Z dziejów żeglugi śródlądowej…” i w wydanym dwa lata później reprincie tzw. mapy Steenkego z 1862 roku. W tym miejscu wypada jeszcze dodać, że ostatecznie w czerwcu 2020 r., a więc prawie dwa lata po ukazaniu się na łamach „Rocznika Historycznego Pojezierza Iławskiego” nr 8/2018 i „Zapisków Zalewskich” nr 43/2018 informacji o Severinie, pojawiła się w Wikipedii strona zatytułowana: „Johann Friedrich August Severin”, a na znajdującej się tam liście rektorów berlińskiej Akademii Budowlanej zastąpiono imię „Wilhelm”, przy nazwisku Severin, inicjałami „J.F.A.”. Strona jest na bieżąco uaktualniana i obecnie nosi skrócony tytuł „August Severin”. Być może berliński architekt na co dzień posługiwał się trzecim imieniem.

Według Catalogus Professorum (https://cp.tu-berlin.de/person/1416)  Severin przyszedł na świat 1 stycznia 1781 roku, zaś Wikipedia podaje datę urodzin – 23 października 1780 r., a w innych źródłach są tylko daty roczne: 1780/1782). Jego ojciec Friedrich Ludewig (Ludwig, Louis) wywodził się z Danii był nauczycielem języka francuskiego w gimnazjum pedagogicznym w Sulechowie (obecnie woj. Lubuskie). Matka Susanne Magdalene z domu Geisler pochodziła z Legnicy.

Dotychczas poznaliśmy wizerunek J.F.A. Severina zamieszczony na frontowej dolnej płaskorzeźbie, poświęconej Instytutowi Przemysłowemu, na cokole pomnika Petera Beutha, zbudowanego w 1861 roku przed berlińską Akademią Budowlaną. Pomnik stworzył August Kiss (1802-1865), natomiast reliefy wyrzeźbił Friedrich Drake (1805-1882).

Ilustr. 07. J.F.A. Severin na reliefie (autor Friedrich Drake) z cokołu pomnika Petera Beutha z 1861 r, Źródło: https://statues.vanderkrogt.net

Opis płaskorzeźby z wizerunkiem Severina znajduje się w „Verhandlungen des Vereins zur Beförderung das Gewerbfleißes in Preußen, Jahrgang 40, 1861, s. 182 oraz na stronie https://statues.vanderkrogt.net, na której pominięto jednak trzecie imię Severina – August i podano błędną roczną datę urodzin „1762”. Wiadomo też było, że Carl Wildt uwiecznił Severina (półpostać w owalu) na litografii, datowanej na lata 1850-1855, a w zbiorach Galerii Narodowej Muzeum Państwowego w Berlinie znajduje się jego gipsowe popiersie o wymiarach 62 x 38.5 x 31 cm z 1856 roku (nr inw. G 257), które wyszło spod dłuta Gustava Hermanna Blaesera (1813-1874). Jednak to dzięki Larsowi A. Severinowi i Peterowi Bahlowi, autorom pracy o Severinie z Kopenhagi i jego rodzinie pruskich urzędników i pastorów na Śląsku, w Brandenburgii i Pomorzu („Archiv ostdeutscher Familienforscher”, Band 28, Herne 2020, s. 35-61) oraz źródłom elektronicznym (głównie Wikipedii) możemy dowiedzieć się więcej o parantelach berlińskiego nadradcy budowlanego, a także obejrzeć jego podobizny.  

Ilustr. 08. Johann Friedrich August Severin (1780-1861) zapewne na litografii Carla Wildta, żródło: „Centralblatt der Bauverwaltung”
nr 33 z 29 kwietnia 1899 r., s. 199

Ilustr. 09. Popiersie J.F.A. Severina, fot. Andres Kilger, źródło: L.A. Sewerin, P. Bahl, Severin aus Kopenhagen (Dänemark).
Eine preußische Beamten- und Pastorenfamilie in Schlesien, Brandenburg und Pommern, [w:] „Archiv ostdeutscher Familienforscher”,
Band 28, Herne 2020, s. 38

                                                                                                                        Ryszard Kowalski (Ostróda, kwiecień 2024)