Kiedy ogłaszaliśmy wiosną 2014 r. w konkursie plastycznym na portret Georga Jacoba Steenke powierzyliśmy artystom wykreowanie wizerunku budowniczego Kanału Elbląskiego nie wiedzieliśmy nic. Żadna rycina czy opis nie podpowiadała nam nawet ogólnie jak wyglądał ten człowiek. Głęboko jednak wierzyliśmy, że informacje zainspirują badaczy do poszukiwań, które zaowocują szybką wymianą królującego dziś w Izbie Historii Kanału Elbląskiego obrazu Adama Chmielewskiego na prawdziwy wizerunek.

Dziś znów jesteśmy o krok bliżej w drodze do tego celu a to dzięki dociekliwości Ryszarda Kowalskiego, cenionego historyka, a jak sam o sobie skromnie pisze "kronikarza Kanału Elbląskiego".

Zapraszamy do lektury.

Niedawno udało się odnaleźć historyczną fotografię parowca „Steenke”. Wcześniej dotarłem do widokówek przedstawiających willę Georga Jacoba Steenkego w Czulpie. Na łamach „Gazety Ostródzkiej” pisałem też o starej mapie kanału z 1862 roku (autorstwa Steenkego) i tajemniczych fotografiach pochylni w Buczyńcu. Szukając tych zdjęć oraz portretu twórcy kanału zwracałem się o pomoc do różnych osób i instytucji z Niemiec i Austrii, w tym do Georga Freiwalda, przedwojennego mieszkańca Ostródy, ofiarodawcy reprodukcji obrazu „Napoleon użycza łask mieszkańcom Ostródy”, która znajduje się w ostródzkim muzeum. Dzięki Freiwaldowi możemy już oglądać widoki pochylni w Buczyńcu z początku lat 60. XIX wieku i domniemany wizerunek Steenkego. Ale po kolei…

Siedem zdjęć pochylni Buczyniec

Dnia 31 sierpnia 1860 roku odbyła się oficjalna inauguracja Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, zwanego dziś Elbląskim. Przeprowadzono wówczas próbę nowo zbudowanej pochylni w Buczyńcu, jednej z czterech wzniesionych w latach 1855 – 1860.  Dwa miesiące później, po przejściu sześciu barek przez wszystkie pochylnie uruchomiono kanał dla żeglugi towarowej, a wiosną 1861 r. oddano go do powszechnego użytku. Już w 1863 r. Léon Saunier – elbląski księgarz i wydawca, oferował w swojej księgarni (przy Starym Rynku nr 17) siedem różnorodnych widoków pochylni  Buczyniec, w cenie 15 srebrnych groszy za sztukę. Owe fotografie Saunier sprzedawał również jako dodatek do anonimowej publikacji pt. „Der Elbing-Oberländische und seine Bauwerke” (Kanał Elbląsko-Oberlandzki i jego budowle), wydanej przez siebie w 1863 r.  W reklamie zamieszczonej w wymienionej publikacji wydawca pisał: „Te znakomite i staranne fotografie przedstawiają wyraźny i poglądowy wizerunek pochylni i służą jako uzupełnienie tej małej broszury”.

„Album Steenkego”

W 1865 roku oficyna Neumann-Hartmann w Elblągu wydała ośmiostronicowy album z tekstem Steenkego i siedmioma fotografiami (zapewne były to te same zdjęcia, które oferował wcześniej Saunier) pt. „ Eine geneigte Ebene des oberländischen Canals. Album zur Erinnerung an die Werke dieser Wasserstrasse“ (Pochylnia Kanału Oberlandzkiego. Album na pamiątkę wykonania tej drogi wodnej). Wymieniona publikacja jest póki co niedostępna w Polsce. Wiadomo, że w 1865 r. Georg Steenke podarował ów album Austriackiemu Związkowi Inżynierów i Architektów, którego był członkiem-korespondentem od 7 maja 1864 r. W wydanym w 1900 roku katalogu biblioteki tego związku „album Steenkego” figuruje pod numerem 896. Jednak z przyczyn obiektywnych  prośba piszącego te słowa o przesłanie skanów albo kserokopii tego albumu nie została spełniona. Na szczęście zachował się on w jednej z niemieckich bibliotek i dotarły do nas kopie wszystkich siedmiu historycznych  (liczących ponad 150 lat) zdjęć w kolorze sepii, wykonanych na pochylni w Buczyńcu. Ich autorem jest Leopold Dietz. Według książek adresowych z lat 1868, 1874 i 1881 mieszkał on w Elblągu – kolejno przy:  Hollӓnderstraße 1 a (obecnie wschodnia część ul. Czerniakowskiej, od ul. Malborskiej do Hetmańskiej), Wasserstraße 26 (dziś ul. Wodna) i Mauerstraße 12 (teraz Przymurze).  Jako ciekawostkę można podać, iż w 1874 roku przy Sturmstraße (Chmurnej) nr 6 mieszkała Nathalie Dietz – pierwsza elbląska fotografka. Z kronikarskiego obowiązku dodajmy jeszcze, że  według katalogu z 1875 r. na wystawie przemysłowej w Królewcu prezentował swoje prace fotograf Leopold Dietz z Pasłęka. Zapewne nie chodzi tu o przypadkową zbieżność nazwisk, bowiem  – jak podaje Danuta Thiel-Melerska – „nasz” fotograf przed 1864 r. działał w tym mieście.

Domniemany Georg Jacob Steenke

            Wróćmy do fotografii z Buczyńca. Na trzech zdjęciach spośród siedmiu, w grupie kobiet z dzieckiem, znajduje się wąsaty mężczyzna w sile wieku, ubrany w tużurek z muszką i z kaszkietem na głowie. Jest to najprawdopodobniej sam Georg J. Steenke. Skoro zdjęcia miały być pamiątką wykonania drogi wodnej, to kto, jak nie budowniczy kanału był przewodnikiem fotografa i podpowiadał jak ujęcia pochylni należy komponować, by poglądowo przedstawić sposób jej funkcjonowania. Ponadto trzeba było tak zorganizować sesję zdjęciową, żeby na pochylni były statki, czyli drewniana barka i parowiec. A to mógł zapewnić Steenke jako szef Inspekcji Budownictwa Wodnego.

11 września  1869 r. gazeta „Elbinger Volksblatt” donosiła: „Tam (w Czulpie – R.K.) mieszka budowniczy kanału Baurat Steenke, który pozwala odwiedzać swój ogród i także pływać po wspaniałym jeziorze Ruda Woda. Turyści, którzy pragną wydłużyć swoją wycieczkę, otrzymają wskazówki jak dojechać do Buczyńca i z powrotem w jeden dzień…” Dalej pismo  informowało o pięciu fotografiach Czulpy, jakie wykonało atelier pana Dietza  (prawdopodobnie był to wymieniony wcześniej Leopold Dietz  – R.K.). Jedna z nich przedstawia Steenkego przy popiersiu Fryderyka Wilhelma IV, wystawionym w 1866 r. przed siedzibą inspekcji na pamiątkę wizyty królewskiej w Czulpie w 1851 r.

Na zakończenie można by powiedzieć (na wpół żartobliwie), że jeśli Steenke nosił kaszkiet, to zapewne na fotografiach z Buczyńca znajduje się wizerunek tego genialnego inżyniera. Jednak potwierdzenie tej hipotezy uzyskamy dopiero po porównaniu tych zdjęć z fotografią z Czulpy. Trzeba więc poszukiwania kontynuować…

                                                                                                                                           Ryszard Kowalski

Ilustracje:

1. Siedem widoków (fotografii) Buczyńca. Reklama z 1863 r.

2. Buczyniec (karta 1. albumu z 1865 r.). Domniemany Georg J. Steenke siedzi za kobietą na nasypie górnego stanowiska pochylni. W tle trzy kobiety i dziewczynka. Z lewej maszynownia usytuowana poza linią kanału. Z prawej drewniana barka przed filarem kół kierunkowych/zwrotnych wyciągu linowego, która przemieszcza się do wózka zanurzonego w wodzie. W głębi widoczne budynki administracyjno-mieszkalne.

3. Buczyniec (karta 4. albumu z 1865 r.). Na pierwszym planie zapewne miejscowy pracownik. Na nasypie przed suchym grzbietem pochylni siedzi przypuszczalnie Steenke. W tle grupa kobiet oraz parowiec śrubowy na wózku. Z prawej budynki administracyjno-mieszkalne.

4. Buczyniec (karta 5. albumu z 1865 r., repr. ze zbiorów W. Danielewicza). Zdjęcie znano wcześniej, lecz nie ustalono jego proweniencji. Było publikowane w Polsce w 2012 r. z opisem, że przedstawia parowiec „Fortuna” (zbudowany w 1862 r. z napędem kołowym). Na pierwszym planie trzy kobiety z dziewczynką. W głębi stoi prawdopodobnie Steenke, obok żony?. Na wózku parowiec śrubowy (z uwagi na napęd być może jest to  statek „von der Heydt”, rok budowy 1861), który zjeżdża na dolne stanowisko pochylni.

                   1                                               2                                           3                                            4

 post scriptum